Bu yazı genel bilgi içindir. Tıbbi, hukuki ya da finansal tavsiye değildir. Eğer kendin veya bir yakınında kontrol kaybı görüyorsan, profesyonel destek almak normal ve doğru bir adımdır.
Bazen “oyun” kelimesi her şeyi aynı gibi gösterir. Slot oynamak da bir oyun, telefonda bir oyun oynamak da. Ama sonuçları aynı değildir. Bu yazıda çok basit bir dille şunu yapacağız: Şans oyunları ve video oyunları nerede benzer, nerede ayrılır? Hangi riskler var? Ve en önemlisi: Nasıl daha güvenli davranırız?
Şans oyunları (kumar, bahis gibi) genelde para ile ilgilidir. Bir şey yatırırsın, sonuç “şansa” göre gelir. Kazanabilirsin de kaybedebilirsin de. Sonuç para ile ölçülür.
Video oyunları ise genelde eğlence içindir. Para harcamasan bile oynayabilirsin. Ama bazı oyunlarda mikro ödeme vardır. Yani küçük ödemelerle yeni karakter, kıyafet, güç, “paket” ya da rastgele ödül alırsın.
İkisi de insanı içine çekebilir. Çünkü ikisi de “ödül” hissi verir. Sorun şu: Şans oyunlarında para kaybı çok hızlı büyüyebilir. Video oyunlarında ise çoğu zaman zaman kaybı, uyku bozulması ve bazı oyunlarda da harcama riski öne çıkar.
İnsan beyni ödülü sever. Küçük bir başarı, bir kutu açma, yeni bir seviye… Bunlar “iyi his” verir. Şans oyunlarında bu duygu daha sert olabilir, çünkü “para kazanma” fikri daha güçlü bir heyecan yaratır.
Birçok sistem “rastgele” çalışır. Buna oyunlarda RNG denir (Random Number Generator). Şans oyunlarında bu, sonucun temelidir. Video oyunlarında ise bazen ganimet, kart paketi, “gacha” çekimi gibi yerlerde çıkar. Sürpriz, insanı tekrar denemeye iter.
Arkadaşlar oynuyorsa sen de girmek istersin. Yayıncılar, videolar, klipler… “Ben de deneyeyim” hissi doğar. Buna FOMO denir (Fear of Missing Out). Yani “geri kalma korkusu”. Bu durum hem video oyunlarında hem de bahis/kumar tarafında olabilir.
Şans oyunlarında risk çoğu zaman direkt paradır. “Bir daha denersem döner” düşüncesiyle kişi daha çok yatırabilir. Bu, kısa sürede büyük kayıp demektir.
Video oyunlarında ana risk çoğu zaman zamandır: ders, iş, uyku, spor, aile… Oyun bunların önüne geçerse sorun başlar. Ama unutma: Bazı oyunlarda para harcaması da çok artabilir. Özellikle “paket açma” gibi sistemlerde.
Şans oyunlarında çoğu oyunda ev avantajı vardır. Bu, uzun vadede sistemin (casino ya da bahis şirketinin) avantajlı olması demektir. Kısa vadede kazanabilirsin, ama uzun vadede “herkes sürekli kazanıyor” fikri gerçekçi değildir.
Birçok ülkede şans oyunları için 18+ kuralı vardır ve daha sık denetlenir. Örneğin Birleşik Krallık’ta çoğu kumar türünde yasal yaş sınırı 18’dir. (Bilgi için: UK Gambling Commission sayfaları) Kaynak
Video oyunlarında ise yaş derecelendirmeleri vardır (PEGI, ESRB gibi). Bu dereceler içerik ve satın alma türleri hakkında fikir verir. Mesela ESRB, rastgele satın alma içeren oyunlar için “In-Game Purchases (Includes Random Items)” gibi bir bilgi etiketi duyurmuştur. Kaynak
En büyük risk “kontrol kaybı”dır. Kişi bütçesini aşar, borç alır, “kaybı geri alacağım” diye daha çok oynar. Bu döngü çok yorucudur. Bir noktada para değil, umut satın almaya başlarsın.
Video oyunlarında kişi “bir bölüm daha” der, sonra saatler geçer. Şans oyunlarında ise “bir tur daha” der, sonra bütçe biter. Sonuç benzer: uyku bozulur, okul/iş düşer, sinir artar.
Stres, yalnızlık, can sıkıntısı, üzüntü… İnsan bazen “kaçmak” ister. Oyun o anda iyi gelir. Ama tek çözüm oyun olursa sorun büyür. Dünya Sağlık Örgütü (WHO), gaming disorder konusunu ICD-11 içinde tanımlar ve kontrol kaybı ile hayatın önüne geçme gibi noktaları vurgular. Kaynak
Amerikan Psikiyatri Birliği (APA) da “Internet Gaming Disorder” konusunu klinik araştırma alanı olarak anlatır. Kaynak
Aşağıdakilerden birkaçını sık yaşıyorsan, durup düşünmek iyi olur:
Bu liste teşhis değildir. Ama bir “alarm” gibi düşün. Alarm çalınca kapatmak yerine, nedeni bulmak gerekir.
Loot box gibi sistemler hakkında Avrupa Parlamentosu’nun tüketici ve özellikle genç tüketiciler için etkileri inceleyen bir çalışması da vardır. Kaynak
Şunu net söyleyelim: Şans oyunları “para ile risk” demektir. Bu yüzden yasal yaşta olan bir kişi bile, seçimini bilinçli yapmalı. Lisans, ödeme yöntemi, para çekme hızı, bonus şartları gibi detaylar sonradan büyük fark yaratır.
Bu noktada, farklı seçenekleri sade bir dille karşılaştıran bağımsız inceleme kaynakları yardımcı olabilir. Özellikle telefon üzerinden oynayanlar için mobil deneyim gibi pratik odaklı bir bakış, “ben bunu rahat yönetebilir miyim?” sorusuna cevap bulmayı kolaylaştırır.
Buradaki amaç “daha çok oyna” demek değil. Ama bir yetişkin zaten bu alana girecekse, en azından daha bilinçli hareket etsin.
Eğer “kontrol bende değil” hissi varsa, bu utanılacak bir şey değil. Yardım almak güçlü bir adımdır. Aşağıdaki kaynaklar destek sunar:
Şans oyunları ve video oyunları bazı yerlerde benzer: ikisi de ödül hissi verir, tekrar deneme isteği doğurur, sosyal etki yaratır. Ama en büyük fark şudur: Şans oyunlarında para riski daha sert ve hızlıdır. Video oyunlarında ise çoğu zaman zaman ve alışkanlık riski öne çıkar; bazı oyunlarda harcama riski de büyür.
En iyi koruma basittir: sınır koy, mola ver, duygunu tanı, gerekiyorsa yardım iste. Oyun eğlence olmalı. Hayatın direksiyonu sende kalmalı.
Her ülkede aynı şekilde tanımlanmayabilir. Ama “para verip rastgele ödül alma” mantığı bazı insanlarda kumara benzer bir duygu yaratır. Bu yüzden etiketler ve şeffaf bilgi önemlidir. ESRB’nin “rastgele öğe içeren satın alma” etiketi bu yüzden vardır. Kaynak
Çünkü kişi planını bırakır ve daha çok risk alır. Bu, kaybı büyütür. En doğru adım durmak, mola vermek ve bütçeyi tekrar görmek olur.
Tek bir sayı yok. Asıl soru şu: Uyku, okul/iş, sağlık ve ilişkiler bozuluyor mu? Eğer oyun bunların önüne geçiyorsa süre zaten fazladır.
Önce limit, sonra oyun. Hem zaman limiti hem para limiti. Limiti oyun sırasında değil, oyun öncesi koymak işe yarar.